افت فعالیت‌های لرزه‌ای ایران در سال ۱۴۰۳؛ لزوم آمادگی برای زلزله‌های بزرگ
خلاصه مطلب
دکتر مهدی زارع در گفت‌وگویی با خبرنگار مهر به بررسی زلزله‌های مهم سال ۱۴۰۳ پرداخت و به زلزله‌های کوچک اطراف تهران اشاره کرد. او اظهار داشت: با رخ دادن دو زمین‌لرزه با بزرگای ۳ و ۳.۳ در چرمشهر ورامین در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۴۰۳، موضوع زمین‌لرزه در تهران و مناطق اطراف آن دوباره به فضای عمومی بازگشت. این زلزله‌های کوچک در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب‌غرب ورامین، در مرز استان‌های تهران و قم و در شمال گسل کوشک نصر به ثبت رسیدند.
او افزود: این منطقه تقریباً در ۸۰ کیلومتری جنوب تهران واقع شده است. در این ناحیه، سامانه‌های گسلی فشاری با مؤلفه‌های امتداد لغز وجود دارند. دو جهت شمال غربی-جنوب شرقی و شرقی-غربی در این منطقه به یکدیگر می‌رسند.
رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله درباره اهمیت این زمین‌لرزه بیان کرد: زلزله‌های رخ داده در تاریخ ۲۲ و ۲۳ مرداد ۱۳۹۴ در نزدیکی جواد آباد ورامین، با وجود اینکه دارای بزرگای ۴.۱ بودند و به عنوان زلزله‌های کوچکی به حساب می‌آمدند، به دلیل نزدیکی کانون به تهران (واقع در ۶۴ کیلومتری جنوب شرق تهران در زلزله‌های تابستان ۱۳۹۴) و قرار گرفتن کانون در منطقه ورامین مورد توجه قرار گرفتند. شکل‌گیری یک خوشه لرزه‌ای در پهنه جنوبی گسل پیشوا و شمال رد گسل کوشک نصرت در این منطقه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
او با اشاره به زلزله دیگری که در اواخر اسفند ۱۴۰۳ رخ داد، بیان کرد: یکی از رخدادهای مهم دیگر در روزهای پایانی اسفند ۱۴۰۳، زمین‌لرزه‌ای بود که در تاریخ ۲۱ اسفند ۱۴۰۳ در جنوب چنگوره آوج در استان قزوین به وقوع پیوست. با توجه به زمین‌لرزه بویین زهرا در سال ۱۳۴۱ و زلزله چنگوره (آوج) در سال ۱۳۸۱، احتمال وقوع زلزله‌های مکرر در منطقه گسله شرقی-غربی از جنوب دشت قزوین تا شمال تهران وجود دارد.
زارع درباره اهمیت زلزله‌های مکرر توضیح داد: این زلزله‌ها به دلیل پدیده شلیک یا چکانش گسیختگی که به دلیل فعالیت یک گسل ایجاد می‌شود، از نظر خطر زلزله حائز اهمیت هستند. گسل اشتهارد در بخش شرقی گسل اپیک قرار دارد و از سوی دیگر، این سیستم گسله به سمت شرق به گسل ماهدشت – جنوب، کرج، و در نهایت به گسل شمال تهران متصل می‌شود. با در نظر گرفتن فاصله تقریباً ۱۲۰ کیلومتری بین بوئین زهرا و تهران، نبود فعالیت لرزه‌ای در بخش‌های شرقی این سیستم گسله شرقی-غربی، به‌ویژه در جنوب کرج و غرب تهران، باید به‌طور جدی از نظر خطر زلزله در تهران و کرج مورد توجه قرار گیرد. زمین‌لرزه ۲۱ اسفند ماه ۱۴۰۳ در بخش غربی‌ترین این سیستم گسله شرقی-غربی رخ داد.
در سال جاری، هیچ زلزله‌ای با شدت بالای ۶ در ایران به ثبت نرسیده است
او بیان کرد که در سال ۱۴۰۳ هیچ زلزله‌ای با بزرگای بیش از ۶ در ایران رخ نداده است. او افزود که در رشته‌کوه‌های زاگرس، که فعال‌ترین منطقه لرزه‌خیز کشور محسوب می‌شود، ۸ زلزله متوسط با بزرگای بین ۵ تا ۶ به وقوع پیوسته است. همچنین، تا ۲۵ اسفند این سال، ۲۰۴ زلزله با بزرگای بالای ۴ در ایران ثبت و گزارش شده است، اما هیچ‌کدام از این زلزله‌ها بزرگای بیش از ۶ نداشته‌اند.
یکی از اعضای هیئت علمی پژوهشگاه زلزله‌شناسی با اشاره به خوشه لرزه‌ای در منطقه جنوب زاگرس بیان کرد: در تاریخ ۱۷ دی‌ماه ۱۴۰۳، زلزله‌ای با بزرگای ۵.۳ در منطقه «ریز» واقع در مرز استان‌های بوشهر و فارس رخ داد که آغازگر یک خوشه لرزه‌ای در همان ناحیه جنوب زاگرس بود.
وی بیان کرد: وقوع زمین‌لرزه‌ای با بزرگی ۴.۰ در بخش جنوبی مرکزی دریاچه ارومیه (قسمت خشک‌شده) در تاریخ ۲۰ دی‌ماه ۱۴۰۳ یکی از رخدادهای مهم بود. خشک‌شدن دریاچه ارومیه و وقوع زمین‌لرزه در این منطقه، با توجه به لرزه‌خیزی دریاچه و مشکل خشک شدن این پهنه آبی در ۲۷ سال گذشته و همچنین مسئله تخلیه آب‌های زیرزمینی در آذربایجان شرقی و غربی، مورد بررسی قرار گرفته است و در حال حاضر دو نفر از دانشجویان دکتری من به طور مستقیم بر روی این موضوع کار می‌کنند.
تأثیر خشک شدن دریاچه ارومیه بر وقوع زلزله در منطقه خوی
زارع اظهار داشت که به نظر می‌رسد تخلیه آب‌های زیرزمینی و خشک شدن دریاچه دریاچه ارومیه در تحریک زمین‌لرزه‌های اخیر و همچنین وقوع شش زمین‌لرزه با بزرگی ۵.۵ تا ۶ در فاصله شهریور ۱۴۰۱ تا فروردین ۱۴۰۲ در منطقه خوی تأثیرگذار بوده‌اند.
رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله اعلام کرد: دو سال پیش در هشتم بهمن ۱۴۰۱، شهر خوی شاهد بزرگترین زلزله‌ای بود که از خوشه زلزله‌ای خوی با شدت ۵.۹ رخ داد. این زلزله در ساعت ۲۱:۴۴ شنبه هشتم بهمن ۱۴۰۱ در فاصله ۶ کیلومتری شهر خوی و در عمق ۷ کیلومتری زمین به وقوع پیوست و منجر به ۲ کشته و حدود ۳۰ مجروح شد. این زلزله تقریباً ۶۰ پس‌لرزه را به دنبال داشت که بزرگترین آنها در ساعت ۱۸:۱۱ نهم بهمن ۱۴۰۱ با شدت ۴.۵ روی داد. این زمین‌لرزه‌ها باعث وحشت مردم خوی و مناطق اطراف شد.
اهمیت فعالیت‌های زلزله‌ای در منطقه هرمزگان
وی درباره اهمیت منطقه هرمزگان و تنگه هرمز اظهار داشت: این دو منطقه به دلیل قرار داشتن بر روی گسل‌های فعال، تجربه زمین‌لرزه‌های فراوانی داشته‌اند. به علت موقعیت جغرافیایی ویژه، این منطقه در کمربند زلزله‌خیز آلپ-هیمالیا قرار گرفته و فعالیت‌های لرزه‌ای در آن چشمگیر است. هرمزگان به خاطر داشتن بنادر مهمی مانند بندرعباس و جزیره قشم، از نظر اقتصادی و استراتژیک بسیار مهم است. وقوع زلزله‌های بزرگ در این منطقه می‌تواند منجر به خسارات اقتصادی قابل توجهی شود.
زارع به زمین‌لرزه آذرماه ۱۴۰۳ مسجد سلیمان اشاره کرد و بیان داشت: این زلزله با شدت ۵.۶ در ساعت ۷:۳۲ صبح روز پنجشنبه ۱۵ آذر ۱۴۰۳ در روستای گلگیر مسجد سلیمان رخ داد و در دو ساعت اول پس از وقوع، دو پس‌لرزه مهم به وقوع پیوست (در ساعت ۷:۵۳ با شدت ۵.۰ و در ساعت ۹:۰۸ با شدت ۵.۲). این زمین‌لرزه‌ها در همان منطقه‌ای رخ دادند که در تاریخ ۱۷ تیر ۱۳۹۸ زلزله‌ای با شدت ۵.۷ باعث کشته شدن یک نفر و مجروح شدن بیش از ۱۰۰ نفر شد.
او افزود: شیوه وقوع زمین‌لرزه ۱۵ آذر ۱۴۰۳ به صورت گسلی فشاری تقریباً عمودی با جهت شمال غربی- جنوب شرقی بوده و عمق تخمین زده شده ۲۵ کیلومتر است، به گونه‌ای که حرکت بخش شرقی/ شمال‌شرقی گسل به سمت بالا (نسبت به بخش فرورونده در سمت غربی/ جنوب‌غربی گسل) را نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد که مانند زمین‌لرزه سال ۱۳۹۸، گسل مسبب همچنان همان گسل رامهرمز است و در واقع رخداد ۱۵ آذر ۱۴۰۳ به نوعی شبیه و تکرار زمین‌لرزه ۱۷ تیر ۱۳۹۸ است.
به گفته رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله، به دلیل جوان بودن پوسته این منطقه، وقوع زلزله‌های متعدد در این ناحیه امری طبیعی است. در این منطقه به علت وجود لایه‌های پوسته ضعیف در زاگرس و فشار و استرسی که در گسل‌ها انباشته شده، به جای آزاد شدن ناگهانی و در یک شکستگی، به صورت مجموعه‌ای از زلزله‌ها آزاد می‌شود که به آن زلزله فوج‌گونه می‌گویند. فعالیت گسل رامهرمز تحت تأثیر حرکت ساختارهای زمین‌شناختی پی سنگی، به ویژه لایه نمک هرمز رخ می‌دهد و لایه نمک در پی سنگ به عنوان مانعی برای شکستگی عمل می‌کند.
زمین‌لرزه‌ای که در گرمسار رخ داد، نگرانی‌ها از وقوع زلزله در پایتخت را برانگیخت.
زارع با اشاره به زلزله‌ای که در گرمسار رخ داد و در تهران نیز احساس شد، بیان کرد: زلزله مذکور در شامگاه ۱۴ مهر ۱۴۰۳ با بزرگای ۴.۶ در ساعت ۲۲:۴۶ در محدوده گسله گرمسار به وقوع پیوست. این منطقه در محل تلاقی روندهای شمال‌غربی-جنوب‌شرقی در غرب البرز و شمال‌شرقی-جنوب‌غربی در شرق البرز قرار دارد و شامل بیرون‌زدگی‌های گچ و نمک به صورت گنبدهای نمکی در نواحی کوه‌های نردیا، گرماج و سرآسیاب در گرمسار می‌باشد.
وی بیان کرد: گسل گرمسار در انتهای غربی خود با گسل ایوانکی برخورد دارد و تغییر شکل پلاستیک در انتهای جنوب شرقی گسل ایوانکی نیز مشاهده می‌شود. به همین دلیل، در این بخش از گسل ایوانکی فوجی از زمین‌لرزه‌های کوچک رخ می‌دهد که انتهای شمال غربی این گسل به منطقه ۱۵ تهران می‌رسد. حس شدن این زلزله در تهران کافی بود تا کاربران شبکه‌های اجتماعی درباره این موضوع بنویسند و آن ترس قدیمی از وقوع زلزله در پایتخت زنده شود، اما این زلزله در تهران رخ نداده بود.
یکی از اعضای هیئت‌علمی پژوهشگاه زلزله‌شناسی در توضیح دلایل وقوع این نوع زمین‌لرزه‌ها بیان کرد: گنبدهای نمکی به دلیل ویژگی تبخیری خود، باعث تغییر شکل پلاستیک در این منطقه فعال از نظر زمین‌لرزه می‌شوند و به تدریج با آزاد شدن انرژی در محل گسل‌ها و نواحی شکستگی، تغییر شکل می‌دهند. بنابراین، وقوع زمین‌لرزه‌های کوچک و متوسط در گرمسار به صورت متوالی و گروهی مورد انتظار است.
زارع بیان کرد که منطقه گرمسار بزرگترین معادن نمک ایران را در خود جای داده و عمده استخراج نمک کشور در این منطقه انجام می‌شود. نمک این منطقه خلوصی بیش از ۹۵ درصد دارد و ارتفاع گنبدهای نمکی در این ناحیه از سطح دشت بین ۳۰ تا ۱۰۰ متر است.
او اظهار داشت که حداکثر توان لرزه‌زایی گسل گرمسار حدود ۷.۰ است. وی توضیح داد که گسل گرمسار در بخش غربی خود با گسل ایوانکی برخورد می‌کند و در بخش جنوب شرقی گسل ایوانکی نیز شاهد تغییر شکل پلاستیک هستیم. به همین دلیل، در این بخش از گسل ایوانکی، زلزله‌های کوچکی رخ می‌دهد که بخش شمال غربی آن به منطقه ۱۵ تهران می‌رسد. همچنین، حداکثر توان لرزه‌زایی گسل ایوانکی نیز به بزرگای ۷.۰ می‌رسد.
این کارشناس زلزله‌شناسی درباره سابقه زلزله در ناحیه گرمسار بیان کرد: در سال ۱۹۴۵، گرمسار زلزله‌ای با بزرگی ۴.۷ را تجربه کرد. در سال ۱۹۸۲، زلزله دیگری با بزرگی ۵.۳ در این منطقه رخ داد. همچنین، از ۲۲ لوت تا ۱۱ نوامبر ۱۹۸۸ (مصادف با ۳۱ مرداد تا ۲۱ آبان ۱۳۶۷)، هشت زلزله با بزرگی بین ۴ تا ۵ در گرمسار به وقوع پیوست که بزرگترین آنها شامل دو زلزله با بزرگی ۵ بودند. در همین دوره، مجموعه‌ای از زمین‌لرزه‌ها با بیش از ۱۰۰۰ رخداد با بزرگی بیش از ۲ در گرمسار ثبت شد. در سال ۲۰۰۵، شش زلزله و در سال ۲۰۰۶ نیز شش زلزله با بزرگی بین ۳ تا ۴.۵ در این منطقه روی داد، و در سال ۲۰۱۱، هفت زلزله با بزرگی بین ۳ تا ۴.۷ در گرمسار به ثبت رسید.
آیا فعالیت‌های زمین‌لرزه‌ای در سال ۱۴۰۳ کاهش یافته بود؟
زارع با اشاره به ضرورت گسترش شبکه‌های پیشرفته لرزه‌نگاری اظهار داشت: ایجاد و گسترش این شبکه‌ها برای نظارت دقیق بر فعالیت‌های لرزه‌ای و پیش‌بینی زلزله‌های احتمالی آینده بسیار مهم و حیاتی است.
او درباره علت کاهش فعالیت لرزه‌ای در سال ۱۴۰۳ توضیح داد: از نظر آماری، کاهش نسبی فعالیت لرزه‌ای در این سال برای زلزله‌های متوسط به بالا (۵ یا بیشتر) در ایران می‌تواند به دلایل متعددی نسبت داده شود. به طور طبیعی، فعالیت‌های لرزه‌خیزی نوسان دارد و دوره‌های با لرزه‌خیزی کمتر ممکن است به دلیل انتشار نامنظم تنش‌های زمین‌ساختی باشد که می‌تواند در آینده به فازهای فعال‌تری منجر شود.
برای آمادگی در برابر زمین‌لرزه‌های قوی آماده باشیم
او افزود: در نهایت، میزان تغییر شکل و تنش آزادشده به طور متوسط نسبتاً ثابت باقی می‌ماند و اگر در دوره‌ای زلزله‌ها کمتر باشند، انتظار می‌رود این کمبود در ماه‌ها و سال‌های آینده جبران شود. زلزله زمانی اتفاق می‌افتد که تنش انباشته شده بیشتر از مقاومت سنگ‌ها شود و اگر به این حد نرسد، زلزله‌های کمتری رخ داده و ثبت می‌شود.
رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله تاکید کرد که دوره‌های آرامش لرزه‌ای یا نبود فعالیت‌های لرزه‌ای در نقاطی که گسل‌های اصلی و فعال قفل شده‌اند، می‌توانند به دوره‌هایی از سکوت نسبی بین زلزله‌های بزرگ منجر شوند. از این رو، باید برای وقوع زمین‌لرزه‌های شدید و اصلی در ماه‌های آینده آمادگی لازم را داشته باشیم.