آیا وظیفه ترویج علم بر عهده اساتید دانشگاه است یا رسانه ملی؟

به نقل از خبرنگار مهر، یکی از وظایف اصلی دانشگاه‌ها در سطح جهانی، ترویج علم و تقویت ارتباط میان دانشگاه و جامعه است. در دنیای امروز، دانشگاه‌ها تنها به عنوان مراکز تولید دانش و پژوهش شناخته نمی‌شوند، بلکه در انتقال این دانش و ترویج تفکر علمی در جامعه نقشی حیاتی ایفا می‌کنند.

با نبود پیوند مستحکم علمی، فاصله بین جامعه و تحقیقات علمی بیشتر می‌شود و احتمال انتشار اطلاعات غلط و شبه‌علم بالا می‌رود. ارتقاء علم باعث افزایش آگاهی عمومی نسبت به علم می‌شود و این مسأله به دانشگاه‌ها یاری می‌کند تا نقش خود را به‌عنوان مراکز تاثیرگذار در جامعه بازپس گیرند.

در دانشگاه‌های برجسته جهانی، مراکزی تأسیس شده‌اند که به دانشجویان، اساتید و پژوهشگران آموزش می‌دهند چگونه یافته‌های علمی خود را به شیوه‌ای مؤثر و جذاب برای عموم مردم بیان کنند. این مراکز به آن‌ها کمک می‌کنند تا از ابزارهای متنوع ارتباطی مانند رسانه‌های اجتماعی، پادکست‌ها، سخنرانی‌ها و ارائه‌های جذاب جهت برقراری ارتباط با جامعه بهره‌برداری کنند.

امروزه در دانشگاه‌های ایران، موضوع «ارتباط با جامعه» به اندازه کافی مورد توجه قرار نمی‌گیرد. با این حال، برخی از اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان، بدون انتظار پاداش و با تکیه بر حس مسئولیت فردی، تلاش می‌کنند از راه‌های مختلف مانند ارتباط با رسانه‌ها و تولید محتوای علمی به صورت پادکست و محتوای تصویری در شبکه‌های اجتماعی، با مردم ارتباط برقرار کرده و مفاهیم علمی را به جامعه انتقال دهند. اما این تلاش‌ها از سوی نهادهای بالادستی و سیاست‌گذاران مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

در وزارت علوم، دفتری با عنوان دفتر ارتباط با جامعه و صنعت فعالیت می‌کند که زیر نظر معاونت پژوهشی این وزارتخانه است. یکی از مسئولیت‌های اصلی این دفتر، تقویت ارتباط بین دانشگاه‌ها و بخش‌های جامعه و صنعت است. این دفتر به طور منظم گزارش‌هایی از عملکرد خود در زمینه ارتباط با صنعت ارائه می‌دهد، اما به نظر می‌رسد که بر روی بخش ارتباط دانشگاه با جامعه تمرکز کمتری دارد و این جنبه تا حدی نادیده گرفته شده است.

به همین منظور با دکتر پیمان صالحی، معاون پژوهشی وزارت علوم، درباره برنامه‌های این مجموعه برای تقویت ارتباط دانشگاه با جامعه و به‌ویژه در زمینه ترویج علم، به گفتگو پرداختیم.

نیاز به پیگیری قاطعانه موضوع گسترش علم از طریق صدا و سیما

دکتر پیمان صالحی در مصاحبه‌ای با خبرنگار مهر درباره تأثیر دانشگاه‌ها در تعامل با جامعه و گسترش فعالیت‌های علمی گفت: با وجود برگزاری جلسات متعدد با صداوسیما، این رسانه دانشگاهی به شکلی است که تمامی اقشار جامعه، از کودکان پیش از ورود به مدرسه تا سالمندان، با آن در ارتباط هستند. به نظر من، موضوعات مرتبط با ترویج علم به جز شبکه‌های اجتماعی که امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند و ما نیز در این زمینه فعالیت داریم، نیازمند توجه بیشتری از سوی صداوسیما هستند. به عنوان مثال، معرفی دانشمندان به جامعه یکی از این موارد است.

وی اظهار داشت: در زمینه‌های گوناگون، اشخاصی مانند ورزشکاران و هنرمندان به‌عنوان سلبریتی شناخته می‌شوند و مردم تمایل دارند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند یا عکس یادگاری بگیرند. با این حال، در کشور ما دانشمندان بزرگ و برجسته‌ای وجود دارند که با وجود محدودیت‌ها و امکانات موجود، تحت نام جمهوری اسلامی ایران فعالیت کرده و دستاوردهای بین‌المللی کسب کرده‌اند. جامعه باید این افراد را بشناسد. البته در کشورهای خارجی نیز معمولاً مردم فقط کسانی را می‌شناسند که جوایز بزرگ مانند نوبل را دریافت کرده‌اند. بنابراین، این ویژگی خاص این حوزه است که هنرمندان و ورزشکاران بیشتر از دانشمندان شناخته شده‌اند.

معاون پژوهشی وزارت علوم درباره اقدامات انجام‌شده برای ترویج علم اظهار داشت: در حوزه مباحث ترویجی، نشست‌های متعددی مانند نمایه‌سازی نشریات علمی برگزار کرده‌ایم، اما این اقدامات یا کافی نبوده‌اند یا به‌خوبی مورد توجه قرار نگرفته‌اند. به عقیده من، مؤثرترین روش ترویج علم این است که موضوعات علمی به‌طور جدی و مستمر در صدا و سیما پیگیری شوند. ما بارها این پیشنهاد را به صدا و سیما ارائه داده‌ایم و البته خودمان نیز باید پیگیری بیشتری می‌کردیم. از صدا و سیما تقاضا دارم که در این مسیر همکاری بیشتری داشته باشد.

تأثیر انجمن‌های علمی در تعامل با جامعه

وی با تأکید بر اهمیت انجمن‌های علمی در ترویج علم بیان کرد: در حال حاضر تقریباً ۳۹۰ انجمن علمی فعال داریم. این انجمن‌ها می‌توانند در زمینه ترویج علم نقش موثری ایفا کنند. به عنوان مثال، اگر انجمن علمی ریاضی به معرفی ریاضیدان‌های ایرانی به گروه‌های مختلف، از دبستان و دبیرستان تا دانشگاه، بپردازد یا مفاهیم ریاضی را به زبانی ساده و قابل فهم برای عموم ارائه دهد، می‌تواند تأثیر زیادی داشته باشد.

صالحی بیان کرد: برخی از این مسائل ما را با شگفتی‌های آفرینش خداوند آشنا می‌سازد. هر بار که در جلسات نجوم شرکت می‌کنم، از آنچه خداوند در آفرینش این جهان انجام داده است، شگفت‌زده می‌شوم. ما در کهکشان به اندازه یک نقطه کوچک هستیم و این‌ها درس‌های آفرینش هستند؛ همان‌گونه که برگ درختان سبز برای فرد آگاه، هر ورقش دفتر معرفت خداوند است.

او درباره اهمیت انجمن‌های علمی اظهار داشت: این انجمن‌ها به‌عنوان نهادهای مردمی که در زمینه‌های تخصصی فعالیت دارند، بر اساس اساسنامه خود وظیفه ترویج علم را به عهده دارند. اقداماتی مانند چاپ کتاب، ایجاد همبستگی و همکاری در کشور و برگزاری جلسات تخصصی از وظایف این انجمن‌ها است؛ اما باید توجه بیشتری به موضوع ترویج علم داشته باشند.

پژوهش‌های دانشگاهی چه نقشی در رفع مشکلات اجتماعی دارند؟

معاون وزیر علوم با تأیید این که نیاز به تلاش‌های بیشتری در حوزه ترویج علم وجود دارد، اظهار داشت: یکی از پیامدهای ترویج علم می‌تواند بهبود ارتباط دانشگاه با جامعه و صنعت باشد. البته باید دقت کنیم که وقتی از ارتباط دانشگاه با جامعه و صنعت صحبت می‌کنیم، تنها به طرح‌های صنعتی اشاره نداریم؛ بلکه حدود ۱۱ هزار و ۶۰۰ طرح پژوهشی که در حال حاضر در جریان است، ارتباط با جامعه را نیز در بر می‌گیرد.

او در این باره بیان کرد: یکی از جنبه‌های ارتباط دانشگاه با جامعه، یافتن راه‌حل برای مسائل اجتماعی است. بسیاری از پروژه‌های دانشگاهی مرتبط با جامعه و صنعت، در زمینه علوم انسانی و اجتماعی به حل مشکلات جامعه و مسائل اجتماعی می‌پردازند. همان‌طور که رئیس‌جمهور محترم در مراسم معارفه وزیر علوم و همچنین در بازدید از وزارت علوم تأکید کردند، انتظار می‌رود دانشگاه مشکلات کشور را حل کند و دانشگاه‌ها نیز برای این امر آماده هستند.

صالحی تاکید کرد که هرچند در پروژه‌های مرتبط با پیوند دانشگاه و صنعت، واژه «صنعت» بیشتر مورد توجه قرار گرفته، اما این به معنای غفلت از جامعه نیست. تعداد زیادی از این پروژه‌ها در زمینه علوم انسانی و اجتماعی و مسائل جامعه صورت می‌گیرد، اما این فعالیت‌ها نیازمند توسعه بیشتری هستند.

آیا فعالیت‌های ترویجی در آئین‌نامه ارتقا اهمیت بیشتری پیدا خواهند کرد؟

معاون پژوهشی وزارت علوم در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان فعالیت‌های ترویجی اعضای هیئت‌علمی را در آئین‌نامه ارتقا بیشتر مورد توجه قرار داد، اظهار داشت: بدون شک، فعالیت‌های ترویجی اعضای هیئت علمی از ظرفیت‌های بسیار مهم و ارزشمندی برخوردار است. البته نمی‌خواهم بگویم که هر فعالیتی از سوی اعضای هیئت علمی نیازمند انگیزه‌های مادی است، زیرا بسیاری از اساتید، ترویج علم را قسمتی از مسئولیت اجتماعی خود می‌دانند. ما مشاهده می‌کنیم که اعضای هیئت علمی در بسیاری از موارد، بدون توجه به منافع مالی و با تحمل مشکلات سفر، در نشست‌ها و جلسات ملی و بین‌المللی حضور می‌یابند.

وی اظهار داشت: با این حال، ما نیز به‌عنوان مسئولان این حوزه، موظفیم سیاست‌هایی را تدوین کنیم که به ترویج علم و تشویق این فعالیت‌ها کمک کند. به عنوان مثال؛ در گذشته، چاپ مقالات ترویجی در آئین‌نامه ارتقای اعضای هیئت علمی از امتیاز خاصی برخوردار بود. همچنین، در چارچوب آئین‌نامه مربوط به «اعتبار ویژه یا گرنت»، شرط شده است که اعضای هیئت علمی برای بهره‌مندی از این امتیاز، صفحه شخصی در سایت دانشگاه ایجاد کنند، زیرا این امر به افزایش مراجعه به آن‌ها و معرفی بهتر فعالیت‌هایشان کمک می‌کند.

صالحی بیان کرد: در برخی از آیین‌نامه‌های دانشگاهی تأکید شده است که اعضای هیئت علمی باید در کنفرانس‌ها و نشست‌های علمی در سطوح مختلف شرکت کنند. هیئت علمی که در این نشست‌ها حضور نداشته باشد، در ترویج علم سهم خود را ادا نکرده است. بنابراین، توجه به این موضوع بسیار مهم است و فرمایش شما در این زمینه کاملاً درست است.

معاون وزیر علوم اظهار داشت: به طور کلی، لازم است با بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها و تدوین سیاست‌های مناسب، نقش اعضای هیئت علمی را در گسترش علم و تعامل با جامعه به شکل موثرتری تقویت نماییم.