کاهش ۱۹ رتبه‌ای جایگاه ایران در شاخص آمادگی دولت برای هوش مصنوعی

خبرنگار مهر گزارش می‌دهد که طبق گزارش «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» برای سال ۲۰۲۳ که به مدیریت مؤسسه «آکسفورد اینسایتس» تدوین شده است، ایران در جایگاه ۹۴ جهان با امتیاز کلی ۴۲.۰۷ قرار دارد. در این گزارش، ۱۹۳ کشور مورد ارزیابی قرار گرفته و رتبه‌بندی شده‌اند. در گزارش سال ۲۰۲۲ این شاخص، ایران در میان ۱۸۱ کشور در رتبه ۷۵ جهان با امتیاز کلی ۴۵.۳۰ قرار داشت. نمودار یک، تغییرات جایگاه ایران را در این شاخص در سال‌های گذشته به نمایش می‌گذارد.

پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، که به اختصار ایرانداک نامیده می‌شود، گزارشی ارائه کرده که در آن به بررسی وضعیت ایران در شاخص جهانی آمادگی دولت برای هوش مصنوعی و تغییرات کشورهای منطقه در این شاخص پرداخته شده است.

نمودار ۱. تغییرات سالانه رتبه جهانی ایران در «شاخص جهانی آمادگی دولت برای هوش مصنوعی»

توانایی بالقوه هوش مصنوعی برای ایجاد تحول غیرقابل انکار است و دولت‌ها در جهان به اهمیت آن پی برده‌اند. آن‌ها نه‌تنها در تلاش‌اند تا نوآوری‌های هوش مصنوعی را تشویق کنند و چارچوب‌های نظارتی مناسبی ایجاد کنند، بلکه به دنبال استفاده از این فناوری در خدمات عمومی نیز هستند. با این وجود، پیدا کردن راه‌هایی برای تضمین پذیرش مؤثر هوش مصنوعی که به نفع عموم مردم باشد، همچنان یک چالش باقی مانده است. «شاخص جهانی آمادگی دولت در حوزه هوش مصنوعی» به دنبال یافتن پاسخی برای این چالش است. سؤال اصلی که این شاخص به آن می‌پردازد این است که دولت‌ها تا چه میزان برای استفاده از هوش مصنوعی در ارائه خدمات عمومی به شهروندان خود آماده هستند.

«شاخص جهانی آمادگی دولت‌ها در حوزه هوش مصنوعی» ترکیبی از ۳۹ معیار است که در ۱۰ شاخص و سه بُعد مختلف دسته‌بندی شده‌اند. رتبه ایران در بُعد «دولت» ۱۲۴، در بُعد «فناوری» ۶۱ و در بُعد «داده و زیرساخت» ۸۸ جهان است. در جدول یک، امتیاز و رتبه ایران در این سه بُعد و ۱۰ شاخص کلیدی «شاخص جهانی آمادگی دولت‌ها در زمینه هوش مصنوعی» ذکر شده است.

داده‌های موجود در جدول فوق نشان می‌دهند که ایران در حوزه‌های فناوری، داده و زیرساخت نسبت به حوزه دولت عملکرد بهتری داشته است. با این حال، در زمینه پذیرش هوش مصنوعی و بلوغ فناوری، به‌ویژه در سطح حاکمیت و تدوین استراتژی‌های جامع، با چالش‌های جدی مواجه است. نمودارهای دو تا چهار، روند جایگاه جهانی ایران در سه بُعد کلیدی «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» را به تصویر می‌کشند.

با توجه به نمودارهای ارائه شده، جایگاه ایران در سطح جهانی طی سال‌های اخیر در ابعاد مختلف این شاخص نوسان داشته است. علاوه بر گزارش امتیاز و رتبه کشورها در ابعاد مختلف، «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» شامل امتیاز و رتبه کشورها در معیارهای جزئی‌تر نیز می‌باشد. این شاخص به طور کلی، نزدیک به ۳۹ معیار مختلف را برای ارزیابی کشورها ترکیب می‌کند. در جدول دوم، امتیاز و رتبه ایران در معیارهای ارزیابی «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» ذکر شده است. بر این اساس، بهترین رتبه ایران در معیارهای قوانین حفاظت از داده‌ها و حریم خصوصی، زیرساخت ۵G، و اشتراک تلفن همراه کسب شده است. پایین‌ترین رتبه‌های ایران نیز در معیارهای کیفیت مقررات و نظارت و مسئولیت‌پذیری مشاهده می‌شود.

جدول شماره ۲. امتیاز و رتبه ایران در معیارهای ارزیابی مربوط به «شاخص جهانی آمادگی دولت‌ها در زمینه هوش مصنوعی» برای سال ۲۰۲۳ میلادی

بر اساس جدول دوم، ایران در ۱۴ شاخص ارزیابی «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» در میان ۵۰ کشور برتر جهان قرار دارد. به هر حال، با بررسی جدول دوم می‌توان فهمید که نقاط قوت و ضعف ایران در آمادگی برای هوش مصنوعی در کجا قرار دارند. این نقاط قوت و ضعف در جدول سوم آورده شده‌اند.

اطلاعات جدول سه بیانگر این است که ایران عمدتاً در حوزه‌های علمی و آموزش عالی توانمند است. به عنوان مثال، مقالات تحقیقاتی در حوزه هوش مصنوعی و فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات، و جمعیت دارای تحصیلات دانشگاهی، از جمله نتایج آموزش عالی در ایران به شمار می‌روند.

بر اساس این گزارش، ایران در سال ۲۰۲۳ میلادی در رتبه ۱۷ در میان کشورهای منطقه قرار دارد. در جدول چهار، امتیازات و رتبه‌های کشورهای منطقه در این گزارش ذکر شده است. همچنین، رتبه جهانی کشورهای منطقه نسبت به ویرایش قبلی «شاخص جهانی آمادگی دولت در حوزه هوش مصنوعی» مشخص گردیده است. در این میان، ترکمنستان با بهبود ۳۳ پله‌ای و ایران با افت ۱۹ پله‌ای، بیشترین تغییر رتبه را نسبت به سال ۲۰۲۲ میلادی در منطقه داشته‌اند.

جدول ۴. رتبه و امتیاز کشورهای منطقه در "شاخص جهانی آمادگی دولت‌ها برای هوش مصنوعی" در سال ۲۰۲۳ میلادی

در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA)، تفاوت‌های قابل توجهی در سطح آمادگی دولت‌ها برای پذیرش هوش مصنوعی دیده می‌شود. این منطقه از نظر تنوع امتیازات در شاخص هوش مصنوعی، در جایگاه سوم قرار دارد. اختلاف واضحی بین کشورهای خاورمیانه و کشورهای شمال آفریقا وجود دارد، به طوری که میانگین امتیاز آن‌ها به ترتیب ۳۸.۸۹ و ۵۱.۱۱ است. با این حال، مصر در شمال آفریقا به عنوان یک استثنا، توانسته در میان ۱۰ کشور برتر منطقه قرار گیرد. امارات متحده عربی، با کسب امتیازاتی نسبتاً بالا در تمامی ابعاد این شاخص، در صدر منطقه و در جایگاه ۱۸ جهانی قرار دارد.

در سال ۲۰۲۳، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا تغییرات چشمگیری در زمینه حاکمیت و اصول اخلاقی هوش مصنوعی تجربه کرده‌اند. مصر با معرفی «منشور هوش مصنوعی مسئولانه» در این مسیر به پیشرفت قابل توجهی دست یافته است. این منشور، راهکارهای عملی برای توسعه، مدیریت و استفاده مسئولانه از سیستم‌های هوش مصنوعی ارائه می‌کند. منشور مذکور با الگوبرداری از دستورالعمل‌های سازمان‌های بین‌المللی مانند او.ئی. سی.دی.، یونسکو، دبلیو.اچ.او. و اتحادیه اروپا تهیه شده و تلاش دارد تا آگاهی درباره ملاحظات اخلاقی هوش مصنوعی را در میان تمام ذینفعان اکوسیستم این حوزه افزایش دهد.

عربستان سعودی اصول اخلاقی هوش مصنوعی خود را منتشر کرده است که هدف آن کاهش اثرات منفی احتمالی سیستم‌های هوش مصنوعی و حفظ حریم خصوصی و اطلاعات شخصی است. این چارچوب شامل یک سیستم طبقه‌بندی خطر می‌شود که به اجرای هوش مصنوعی و حاکمیت آن مربوط است و مشابهت‌هایی با قانون پیشنهادی هوش مصنوعی اتحادیه اروپا دارد. با این اصول، دولت عربستان سعی دارد فرآیندهای تصمیم‌گیری هوش مصنوعی را به گونه‌ای پیش ببرد که عدالت و انصاف برای شهروندان را تضمین کند.

در سال‌های اخیر، کشورهای منطقه به توسعه زیرساخت‌های داده و ارتباطات اولویت داده‌اند. بحرین ششمین برنامه ملی مخابراتی خود را ارائه کرده که بر لزوم ایجاد زیرساخت‌های قوی و پایه‌های ارتباطی برای همگام‌سازی با فناوری‌های جدیدی چون هوش مصنوعی تأکید دارد. همچنین، این برنامه شامل طرح‌هایی برای تدوین استراتژی ملی در حوزه هوش مصنوعی است.

در این منطقه سرمایه‌گذاری در مراکز داده رو به افزایش است. برای نمونه، شرکت «هواوی» ناحیه ابری خود را در ریاض راه‌اندازی کرده و عمان با همکاری شرکت «SAP» قصد راه‌اندازی یک مرکز داده ابری خصوصی را دارد. علاوه بر این، مصر قرار است میزبان یک مرکز داده بسیار بزرگ با سرمایه‌گذاری ۲۵۰ میلیون دلاری باشد. این پیشرفت‌ها بر آمادگی منطقه در زمینه «داده و زیرساخت» تأثیر خواهند داشت.

یکی از چالش‌های مهم در ادغام هوش مصنوعی در عملیات دولتی، کمبود نیروی انسانی متخصص است. در این زمینه، منطقه با امتیاز متوسط ۴۴.۷۰ نیازمند بهبود است. یکی از برنامه‌های امیدوارکننده برای رفع این نیاز، برنامه «کدرها» در امارات متحده عربی است که با برگزاری رویدادهایی مانند «هکاتون»، کنفرانس‌ها و دوره‌های آموزشی، به تقویت ارتباطات بین جامعه فناوری داخلی و تأثیرگذاران جهانی می‌پردازد. همچنین، چندین کشور از جمله عراق، تونس و بحرین، اسناد استراتژی هوش مصنوعی خود را منتشر کرده‌اند که این اقدام گامی مهم در جهت افزایش آمادگی دولت‌های منطقه برای پذیرش هوش مصنوعی به شمار می‌آید.

لازم به ذکر است که در نسخه ۲۰۲۳ «شاخص جهانی آمادگی دولت برای هوش مصنوعی»، «آمریکا» با کسب امتیاز ۸۴.۸۰ در صدر جدول جهانی قرار دارد و کشورهای «سنگاپور»، «انگلستان»، «فنلاند» و «کانادا» نیز به ترتیب در رتبه‌های دوم تا پنجم جای گرفته‌اند.

پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، معروف به ایرانداک، با طراحی و به‌روزرسانی ابزارهای پیشرفته برای ارزیابی و سنجش علم، فناوری و نوآوری در کشور تلاش می‌کند تا در حوزه‌های مرتبط با مأموریت‌های خود به سیاست‌گذاران در برنامه‌ریزی‌های مؤثر و کارآمد کمک کند. این گزارش نیز از جمله انتشارات سامانه جایگاه علم، فناوری و نوآوری ایران در جهان، موسوم به نما، است که به بررسی و گزارش‌دهی درباره ۹۰ شاخص مختلف از ۵۵ نهاد جهانی در زمینه‌های علم، فناوری و نوآوری می‌پردازد و از طریق آدرس NEMA.IRANDOC.AC.IR برای عموم قابل دسترسی است.